سئولگی بیون (از اساتید دانشگاه کمبریج) رئیس بخش مطالعات کتاب مقدس و ادیان و فلسفه در کالج گرو سیتی است و در آنجا عبری و عهد عتیق را تدریس می‌کند. او پیش از آن در کالج اوک هیل تدریس می‌نمود. سئولگی در ترجمه کتاب مقدس نیواینترنشینال ورژن NIV و ترجمه یونانی عهد عتیق (سپتواجنت) کتاب اشعیا مشارکت داشته است. وی در حال حاضر بر روی کتابی به نام “اعتماد به عهد عتیق” کار می‌کند (در دست چاپ توسط انتشارات CHRISTIAN FOCUS).
«آقایان، سِپتواجنت دارید؟ اگر نه، هر چه دارید بفروشید و یک سِپتواجنت بخرید». فردیناند هیتزیگ (الهیدان آلمانی قرن نوزدهم)
چرا مسیحیان باید ترجمۀ سِپتواجنت اهمیت بدهند؟
ترجمۀ سِپتواجنت به احتمال زیاد مهم‌ترین ترجمۀ کتاب مقدس و قدیمی‌ترین ترجمۀ عهد عتیق به یک زبان دیگر است. فیلو و جوزفوس آن را در موقعیتی کاملا برابر با کتاب مقدس عبری می‌دانستند. کلیسای مسیحی اولیه آن را به کتاب مقدس عبری ترجیح می‌دادند. همچنین روی رشد لازم در عهد جدید بسیار تاثیرگذار بوده است.
با این وجود مسیحیان امروز شناخت چندانی از آن ندارند.
ترجمۀ سِپتواجنت (هفتادتنان) چیست؟
ترجمۀ سِپتواجنت را اغلب نسخۀ یونانی (ترجمۀ یونانی) کتاب مقدس عبری می‌دانند، درست مانند (ولگِیت) Vulgate که ترجمۀ لاتین است و یا (پِشیتا) Peshitta که ترجمۀ سِریانی است. اما از نظر فنی چیزی با عنوان سِپتواجنت وجود ندارد. اگر نسخه‌ای مدرن از سِپتواجنت دارید (مثلاً نسخه‌های رالفس یا برنتون)، این نسخه یک نسخه “التقاطی” است، یعنی مجموعه‌ای از بهترین و معتبرترین نسخه‌های خطی یونانی بازسازی شده برای معادل ترجمۀ اصلی عهد عتیق از عبری به یونانی.
بنابراین وقتی محققین از این واژه استفاده می‌کنند، به یک متن واحد اشاره ندارند. بلکه مجموعه‌ای از ترجمه‌های یونانی مد نظر است که به احتمال زیاد تعدادی کاتب، طی چند صد سال در مکان‌های مختلف نوشته‌اند. امروزه معمولا این واژه به ترجمه‌های مختلف کتاب مقدس عبری، و همچنین برخی کتاب‌های اضافی همچون توبیت، مکابیان و سیراخ اطلاق می‌شود.
گر چه نامه‌های آریستئاس (قرن دوم پیش از میلاد) از نظر شخصیتی افسانه به نظر می‌رسند، اما اطلاعات ارزشمندی دربارۀ منشا ترجمۀ سِپتواجنت ارائه می‌دهند. این نامه‌ها به ما می‌گویند یک پادشاه مصری به نام بطلمیوس فیلادلفوس (دوران حکومت از ۲۸۵ تا ۲۴۶ ق.م) یک ترجمه از کتاب مقدس عبری را برای کتابخانۀ خود در اسکندریه سفارش داد. متعاقبا ۷۲ مترجم از اورشلیم به جزیره فاروس فرستاده شدند تا تورات را به یونانی ترجمه کنند.
واژۀ سِپتواجنت یعنی هفتاد، و در واقع به ۷۲ مترجم اشاره دارد (شش نفر از هر قبیلۀ اسرائیل) که در قرن سوم پیش از میلاد به ترجمۀ پنج کتاب اول عهد عتیق یا اسفار پنج‌گانه از زبان عبری به یونانی پرداختند (عدد ۷۲ را به ۷۰ گرد کردند از این رو، عدد رومی LXX را به آن نسبت دادند). مابقی کتاب مقدس عبری، طی یک قرن بعد توسط افراد بسیار مختلفی از عبری به یونانی ترجمه شد.
چرا به ترجمۀ یونانی عهد عتیق نیاز است؟
اوایل دوران تبعید یهودیان به بابل یا مدتی پس از آن (به نحمیا ۲۴:۱۳ مراجعه کنید)، زبان عبری دیگر زبان گفتاری نبود و زبان قوم یهود به زبان آرامی تغییر یافت. با ظهور اسکندر مقدونی و امپراتوری‌های یونان، یهودیان پراکنده در بابل، تحت‌تاثیر فرهنگ یونانی قرار گرفتند و برای برخی از یهودیان، به‌خصوص کسانی که در قلمرو بطلمیوس زندگی می‌کردند، یونانی تبدیل به زبان اصلی آنها شد. از این رو لازم بود کتاب مقدس به زبان یونانی ترجمه شود.
بنابراین، مهم است که به یاد داشته باشیم که سِپتواجنت قبل از هر چیز یک ترجمه است. امروزه یکی از زمینه‌های کلیدی مطالعه برای محققان سِپتواجنت، روش(های) ترجمه‌ای است که توسط کاتبان اتخاذ شده است. برای مثال آیا مترجم یک کتاب معین عهد عتیق رویکرد تحت‌اللفظی‌تری داشت یا رویکردی نزدیک به معادل پویا؟
محققین اتفاق نظر دارند که ترجمۀ برخی از کتاب‌ها تحت‌اللفظی و برخی دیگر تاویلی هستند شبیه به ترجمۀ “کتاب مقدس زنده”. با توجه به آن که نسخه‌های خطی یونانی اولین شاهدین عهد عتیق عبری هستند نسخه‌های خطی تحت‌اللفظی‌تر می‌توانند در نقد متون بسیار کارآمد باشند. با این وجود ترجمه‌های غیر تحت‌اللفظی می‌توانند الهیات، فلسفه یا مناسک مذهبی باورهای یهودی مربوط به دوران معبد دوم را واضح‌تر توضیح دهند.
ترجمۀ سِپنواجنت در درک بهتر عهد جدید به ما کمک می‌کند
زمانی یک محقق یونانی اظهار داشت: «اگر با علاقه فقط یک ساعت وقت خود را به متن ترجمۀ سِپتواجنت اختصاص دهید، حتما بیشتر از صرف یک روز کامل برای تفسیر، اطلاعات تفسیری از رساله‌های پولس به دست خواهید آورد». علی‌رغم این اغراق، تعداد کمی از افراد می‌توانند نکات مهم‌تر را به چالش بکشند، سِپتواجنت منبع ارزشمندی برای مسیحیان علاقه‌مند به عهد جدید است.
همچنین سِپتواجنت به نوعی کاملا خاص روی عهد جدید تاثیر گذاشته است. برای مثال در عهد جدید لقب “مسیح” (کریستوس) به عیسی داده شده است که ترجمۀ یونانی کلمۀ عبری (ِمشیاخ یا ماشیح) Meschiah یا “مسح‌شده” می‌باشد. ما با کلماتی از این قبیل کاملا آشنا هستیم، جلال (doxa)؛ خداوند (kurios)؛ انجیل (euangelion) که معانی خاصی را از LXX گرفته‌اند.
یکی از مهم‌ترین زمینه‌های مطالعه در رابطه با ترجمۀ سِپتواجنت، کاربرد عهد عتیق در عهد جدید است، زیرا بیشتر مواردی که مستقیما از عهد عتیق در عهد جدید نقل قول شده‌اند با ترجمۀ سِپتواجنت مطابقت دارند نه با کتاب مقدس عبری (یا متن ماسورِتی). تقریبا ۳۰۰ قطعه عهد عتیق یا به‌صراحت یا به‌طور تلویحی در عهد جدید ذکر شده‌اند. در بیشتر موارد نویسندگان عهد جدید، متون عهد عتیق را کلمه به کلمه نقل نکرده‌اند بلکه با استفاده از روش‌های تفسیر یهود آنها را به بیانی دیگر نوشته‌اند با این وجود در مواردی که متن عهد عتیق کلمه به کلمه نقل شده است، نویسندگان عهد جدید تقریبا در ۷۵ درصد موارد ترجمۀ سِپتواجنت را بر اساس MT نقل کردند (طبق گفتۀ برخی از محققین این میزان گاهی بسته به نوع نقل قول به ۹۰ درصد هم می‌رسد).
بنابراین سوالات مهم زیادی پیش می‌آیند. آیا نویسندگان عهد جدید برای بیان یک نکتۀ الهیاتی خاص که فقط از ترجمۀ یونانی امکان‌پذیر بود، به ترجمۀ سِپتواجنت استناد کرده‌اند؟ یا ظاهرا ترجیح دادنِ ترجمۀ سِپتواجنت صرفا برای استفاده از ترجمۀ عهد عتیق مطابق با زبانی است که نویسنده آن را نوشته بود؟ این مانند نحوۀ استناد واعظان مدرن به ترجمه ESV یا NIV در یک موعظه است، صرف نظر از تفاوت‌های ظریف ترجمه و تفاوت‌های تفسیری.
یکی از موارد جالب، نقل قول سخن معروف اشعیا خطاب به آحاز (۱۴:۷) در متی ۲۳:۱ است:
متن عبری: «هان بنگر، زن جوان (alamh) آبستن خواهد شد».
متن ترجمۀ سِپتواجنت: «هان بنگر، باکره آبستن (parthenos) خواهد شد».
متی ۲۳:۱: «هان بنگر، باکره آبستن (parthenos) خواهد شد».
متی متن ترجمۀ سِپتواجنت را کلمه به کلمه نقل می‌کند (نه متن عبری را)، و این نشان می‌دهد زبان مربوط به بیان تولد عیسی از باکره از متن ترجمۀ سِپتواجنت گرفته شده است.
البته هر متنی را باید جداگانه و با دقت مطالعه کرد، اما از آنجایی که در عهد جدید نقل قول‌ها و اصطلاحات کلیدی فراوانی از ترجمۀ سِپتواجنت وجود دارند، پس لازم است آن را جدی‌تر بگیریم.
ترجمۀ سِپتواجنت در درک بهتر الهیات یهودی به ما کمک می‌کند
ترجمۀ سِپتواجنت الهیات و مراسم پرستشی یهودی را در دوران معبد دوم (دوره منتهی به زمان عهد جدید) شرح می‌دهد. به عنوان مثال، در نسخه سِپتواجنت پنج کتاب، کلمه عبری برای مذبح [mizbeah] در هنگام اشاره به مذبح یهودی با “تیریاستریون“، اما زمانی که از مذبح‌های بت‌پرستان صحبت می‌شود با “ُبوموس” ترجمه می‌شود. این نشان می‌دهد این مترجم‌ها انگیزۀ الهیاتی داشته‌اند، آنها قصد داشتند تمایز میان آداب و مناسک یهودیان و غیر یهودیان را مشخص کنند. محققین در مورد میزان تفسیرهای الهیاتی انجام‌شده در ترجمۀ سِپتواجنت اختلاف نظر دارند، به‌خصوص در آنجایی که ترجمۀ یونانی از کتاب مقدس عبری فاصله می‌گیرد. برخی اظهار داشته‌اند هدف اصلی مترجم آن بوده است که کتب مقدس را ترجمه کند و کاری کند برای مخاطبین قابل فهم و درک باشد، شاید درست به همان اندازه که مترجم امروزی به وظیفۀ خود پایبند است. برخی هم معتقدند مترجم بیشتر با انگیزه‌های الهیاتی و تفسیری کار کرده است تا کتب مقدس را برای جامعۀ پیرامون خود و با توجه به شرایط و رویدادهای دوران خودش دوباره تفسیر کند و به آنها عینیت ببخشد. ترجمۀ یونانی سرود خادم در اشعیا ۱۰:۵۳ نمونه‌ای از این استدلال را شرح می‌دهد که با MT تفاوت قابل توجهی دارد.
MT: «اما ارادۀ یهوه این بود که او را در هم بکوبد و باعث شود او رنج بکشد».
LXX: «خداوند می‌خواهد او را با ضربه‌اش اصلاح کند».
چرا مترجم ترجمۀ سِپتواجنت به جای کلمۀ عبری “در هم کوبیدن” از کلمۀ یونانی “اصلاح کردن” استفاده می‌کند؟ یک محقق معتقد است مترجم قصد دارد از بار منفی کلمۀ رنج بکاهد تا از ارتباط یهوه با یک عمل شیطانی اجتناب کند.
تئوری دیگر این است که مترجم معنای این کلمۀ نسبتا کمیاب را نمی‌دانسته است و “اصلاح کردن” فقط به نوعی ترجمۀ اشتباه یا یک حدس قریب به یقین بوده است. احتمال دیگری نیز وجود دارد که مترجم از روی متن عبری ترجمه کرده است و در آن متن کلمۀ متفاوتی گذاشته شده بود. اکنون شاید بتوانید بفهمید چرا محققین ترجمۀ سِپتواجنت دوست دارند در این ترجمه کند و کاو کنند.
اهمیت ترجمۀ سِپتواجنت و تفاوت‌های آن با متن عهد عتیق عبری
یکی از مسائل مورد توجه محققین این است که در تمام کتاب‌های عهد عتیق بین ترجمۀ سِپتواجنت و کتاب مقدس عبری تفاوت‌هایی وجود دارد. می‌توان بیشتر این تفاوت‌ها را نادیده گرفت، اما برخی از آنها اهمیت بسزایی دارند، و کل پاراگراف‌ها یا حتی فصول یک کتاب خاص را تحت‌تاثیر قرار می‌دهند. برای مثال می‌توان بین شجره‌نامه‌های پیدایش ۵ و ۱۱ تفاوت‌های زیادی را تشخیص داد، حذف و اضافات قابل توجهی (عبارات و یا آیاتی که افزوده یا حذف شده‌اند) در بیشتر کتاب‌های عهد عتیق وجود دارند، به‌ویژه در کتاب‌های اعداد، یوشع، سموئیل و پادشاهان. ساختارهای زمانی و ویرایشی مهمی در سموئیل و پادشاهان جابه‌جا شده است. کتاب مزامیر در ترجمۀ سِپتواجنت دارای یک مزمور اضافی است (مزمور ۱۵۱) و کپی کتاب ارمیا در ترجمۀ سِپتواجنت بسیار کوتاه‌تر (یک هشتم) از نسخۀ عبری است. و در آخر، در کتاب‌های دانیال و استر بخش‌های قابل توجهی به نسخه‌های یونانی افزوده شده‌اند.
تعیین متن اولیه یا متن اصلی پروسه‌ای پیچیده همراه با چالش‌های فراوان است. با این وجود، محققانی که درگیر نقد متن هستند، تفاوت‌های بین نسخه‌های خطی یونانی و عبری (در میان دیگران) را ثبت و تحلیل می‌کنند. آنها این تفاوت‌ها را با مراحل مختلف نگارش کتاب‌های عهد عتیق مقایسه می‌کنند تا بتوانند اعتبار و رابطۀ بین نسخه‌های خطی را تعیین کنند. این مطالعات به نسخه‌های انتقادی کتاب مقدس عبری (مثل BHS، BHQ، HUBP) و کتاب مقدس یونانی (ترجمۀ کمبریج یا سِپتواجنت گوتینگِن) ضمیمه شده‌اند و گاهی هم روی ترجمه‌های جدید ما تاثیر گذاشته‌اند.
هنگامی که مترجمین امروزی روی ترجمه‌های انگلیسی کار می‌کنند، از این متون استفاده می‌کنند تا بهترین ترجمه‌های کتاب‌های عهد عتیق را مشخص کنند. هنوز هم کار زیادی باید انجام گیرد. نمی‌توان نشان داد که ترجمۀ سِپتواجنت چقدر اهمیت دارد. این ترجمه، نور بسیار و مورد نیاز را بر کلمات مهم و مفاهیم الهیاتی در عهد عتیق و جدید می‌گستراند. به درک بهتر شرایط مذهبی و سیاسی دوران زندگی عیسی و نویسندگان عهد جدید کمک شایانی می‌کند، به محققین کمک کرده است تا به صحت و اعتبار نسخه‌های خطی پی ببرند که به نوبۀ خود امکان ترجمه‌های معتبر عهد عتیق را فراهم می‌سازد، بینش بازتری از پدران کلیسا به ما می‌دهد که اغلب از ترجمۀ سِپتواجنت به جای متن کتاب مقدس عبری نقل قول می‌کردند. بنابراین گر چه فروش هر چه دارید را توصیه نمی‌کنم، اما هم‌نظر با هیتزیگ می‌گویم: «بروید و یک ترجمۀ سِپتواجنت بخرید».