دانته آلیگیری، شاعر کاتولیک قرون وسطا چه چیزی می‌تواند به مسیحیان پروتستان امروزی بیاموزد؟ در حقیقت بسیار زیاد.
شاهکار دانته، کتاب “کمدی الهی” به درستی “یکی از ضروری‌ترین کتاب‌های نوع بشر” نامیده شده است. صدها نسخۀ دست نویس اولیه و نسخه‌های چاپی گواهی بر محبوبیت این اثر در زمان خودش است. در هفتصد سال گذشته، برخورد هنرمندان، موسیقی دانان و نویسندگان بزرگ با این اثر حاکی از ادامۀ فریبندۀ آن است. کمدی الهی به دفعات بیشمار به انگلیسی ترجمه شده و همواره در فهرست بهترین کتاب‌ها و بهترین اشعار جهان قرار گرفته است. در اوایل سال ۲۰۱۵ – هفتصد و پنجاهمین سال روز تولد دانته – راد دریهر[1] کتابی با عنوان “دانته چگونه می تواند زندگی شما را نجات دهد” منتشر کرد که بر قدرت شعر در تغییر زندگی وی تمرکز دارد.
کمدی الهی با اینکه به وضوح ایمان کاتولیکی شاعر و جهان قرون وسطایی را انعکاس می‌دهد، اما به برخی از اصولی اشاره می‌کند که دو قرن بعد جنبش اصلاحات وارد کلیسا کرد. دانته عمداً با سبکی عامیانه نوشت تا به‌رغم موضوع بسیار روحانی، مورد توجه عموم قرار گیرد. در حالیکه کلیسا آثار خود را به زبان لاتین منتشر می‌کرد، دانته به زبانی بومی نوشت. انتخاب او انقلابی بود و مطمئن بود که مردان، زنان و کودکان می‌توانند این کتاب را بخوانند و در آینده نیز خواهند خواند (این کتاب امروزه در مدارس ایتالیایی آموزش داده می‌شود).
به رغم غرور آفرین بودن، کمدی الهی قاطعانه و به جرأت در دنیوی بودن استوار است. در واقع دانته از کلمه “الهی” در عنوان اثر خود استفاده نکرد و خیلی ساده آن را کمدی نامید که در زمان خود به معنای اثری بود که بر خلاف یک اثر تراژیک، با شادی به اتمام می‌رسد (کلمۀ الهی توسط یک ویراستار بعدها به آن اضافه شد و سال‌هاست که آن را یدک می‌کشد). این ساختار افسانه‌ای با درون مایه‌ای اصلی که بر خود فرد تمرکز دارد، از کمدی الهی به نوعی یک نبوت شخصی، اعتراف‌نامه و سرگذشت نامه‌ای خودنوشته ساخته است. به این ترتیب، کمدی الهی به طور شگفت انگیزی بر مفهوم معروف آزادی فردی تأکید می‌کند. مفهومی که “اخلاقیات عملی معروف پروتستان” را پیش‌بینی می‌کند.
علاوه بر این، محتوای کمدی الهی که توسط دانته کاتولیک در خصوص نجات و تطهیر روح فردی نوشته شده شبیه به اثر پاکدینانی[2] مثل جان بانیان است. کمدی الهی داستان فردی است که در جستجوی رستگاری و نجات است. به قول خود دانته، هدف شعر در کمدی الهی همین است. کمدی الهی در حالیکه رستگاری پس از مرگ را نشان می‌دهد، خواننده را از زندگی اسفبار به رستگاری و نجات هدایت می‌کند. واضح است که هدف دانته این بوده است که خوانندگان زندگی جاودان را در اینجا و اکنون بیابند.
مسیر پر پیچ و خم شاعری
استعارۀ سفر برای زندگی معنوی و روحانی، ورای ِجدایی کاتولیک ها و پروتستان ها است. نوآوری مشهورِ دانته در شعر به شیوه‌ای منحصربفرد به قافیه‌سو (Trezarima) سروده شده است و قافیه این اشعار به شکل (abc, bcb, cdc و غیره) است. یعنی در هر سه بند، بیت اول و سوم هم قافیه است و بیت دوم نیز با ابیات اول و سوم هم قافیه است و این ابیات طوری به هم مرتبط هستند که خواننده را مرحله به مرحله از هر قطعه به قطعۀ دیگر هدایت می‌کند و ما را مجبور می‌کند از هر قطعه به قطعۀ بعدی برویم. همچنین در حالیکه شعر آن پیچیده و جامع است، ساختار آشکار و سه جزئی آن (دوزخ، برزخ و بهشت) بگونه‌ای هموار در هر سه جزء (و در یک سرود مقدماتی ) به ۱۰۰ سرود تقسیم می‌شود و مسیری پیچیده، اما در عین حال مطمئن فراهم می‌کند. خواننده ممکن است نداند چه در پیش رو دارد، اما مسیر به وضوح مشخص است، و شعر کمدی الهی نسخۀ پیچیده و مزین شده‌تری از متد “جاده رومیان”[3] است.
علاوه بر این، کمدی الهی با پذیرش ضعف و ناتوانی شروع می‌شود، دانته به‌عنوان زائر در تاریکی جنگل گم شده و با سه دیو مواجه می‌شود که هر کدام نماد وسوسه‌های نفسانی مثل شهوت پرستی، غرور و طمع هستند. در همین حال، ویرژیل شاعر رومی ظاهر می‌شود و قول می‌دهد که روح سرکش را به بهشت راهنمایی کند، اما برای رسیدن به بهشت باید از برزخ عبور کنند. این بخش از شعر یعنی برزخ قرن‌ها مورد توجه خوانندگان بوده است. این یک واقعیت ساده از طبیعت انسان و هنر است که برای هنرمند و مخاطب، این سقوط جذابیت بیشتری دارد تا قداست.
در دیدگاه دانته دربارۀ جهنم، عذاب الهی، عملکرد هر فرد است؛ و گناه به مجازات او تبدیل می‌شود، برای مثال، فرد شهوت ران با وزش همیشگی شهوت در عذاب است، فرد کینه‌جو در جنگی آسمانی به دام می‌افتد، چاپلوسان با مدفوع انسان سیر می‌شوند و ساحران که ادعای دیدن آینده می‌کنند، در حالی وارد ابدیت می‌شوند که کلۀ آنها رو به پشت آنهاست. نُه حلقۀ معروف جهنمِ دانته گناهانِ ملایم‌تر را در حلقه‌های بیرونی تر قرار می‌دهند و با شدت یافتن گناهان، این مسیر پر پیچ و خم به سمت سقوط حرکت می‌کند. رتبه‌بندی کردن گناهان توسط دانته هم نوعی بینش به ما می‌دهد، زیرا ما هم اغلب تمایل داریم گناهان را نه بر اساس کتاب مقدس، بلکه بر اساس فرهنگ خودمان رتبه‌بندی کنیم. دانته بدعت را کم اهمیت‌تر از لواط (همجنس بازی) می‌داند و در حالیکه لواط یکی از گناهان بسیار شدید و جدی است، آن را در حلقۀ بعد از خودکشی و قبل از رباخواری قرار می‌دهد. افراد شهوت ران و پرخور (ناپرهیزکار) در بیرونی‌ترین حلقه قرار دارند، در حالیکه افراد فریبکار و گمراه کننده، چاپلوس و ریاکار (شیادان) در حلقۀ هشتم قرار دارند. حلقۀ نهم میزبان افراد گناهکاری است که گناه آنها خیانت به خانواده، کشور، میهمان و نهایتاً ولی نعمت ها است. در اینجاست که یهودای اسخریوطی ظاهر می‌شود ـ درست قبل از شیطان.
جالب اینجاست که دانته گودال جهنم را پر تصور می‌کند، البته نه پر از آتش و گوگرد، بلکه پر از زمهریر (یخ). شیطان غول پیکر از سینه آویزان است و بال‌های خفاشی‌اش تا ابدیت آویزان است. دانته به گونه‌ای شعر وار جهنم را به عنوان مکانی برای زوال و انحطاط مجسم می‌کند که در آن حرکت، رشد و تغییر ـ که همواره در زندگی جاری هستند ـ دیگر وجود ندارد. هنگامی که افرادی که از گناه خود پشیمان نیستند زندگی را ترک می‌کنند، تا ابد در گناهانشان منجمد می‌شوند. اما شاعر معتقد است که گناهان، ما را در این زندگی نیز منجمد می‌کنند.
آتش تطهیر کننده
دانته پس از پیمودن تمام مسیر به سوی مرکز زمین یعنی جایی که جهنم قرار دارد، به سادگی با پیش رفتن از آن می‌گذرد و در جزیرۀ کوه برزخ ظاهر می‌شود و صعودی را آغاز می‌کند که سرانجام او را به بهشت می‌برد. در حالیکه برزخ ریشه در الهیات دینی کاتولیک دارد، دانته آن را نوعی تصور می‌کند که بیشتر شبیه الهیات تقدس در پروتستان است. در برزخ، زائر با گناهکارانی پشیمان مواجه می‌شود که تلاش می‌کنند عیب‌ها و نقائص خود را پنهان کنند تا به تطهیری شایسته برسند و به بهشت دست یابند. چرخه‌های جهنم با هفت تِراس موازی به سمت بالا حرکت می‌کنند و گناهان در ترتیبی بر عکس در جهنم قرار گرفته‌اند و گناهان کبیره مانند غرور، حسد، غضب، کاهلی، طمع، شکم پرستی و شهوت در اولین چرخۀ جسمانی قرار دارند.
ویرژیل راهنمای دانته برای او توضیح می‌‌هد که ریشۀ تمام اعمال از عشق طبیعی یا ماوراء الطبیعی است و انحراف از عشق باعث گناه می‌شود. در اینجا او ندای آگوستین را دربارۀ گناه به عنوان عشق انحراف یافته تکرار می‌کند، یعنی همان موضوعی که تیم کلر اخیراً مورد بررسی قرار داده است. با رسیدن به آخرین چرخۀ برزخ، ویرژیل اعلام می‌کند که “اراده تو آزاد است” و بزرگترین مکاشفۀ دانته وقتی اتفاق می‌افتد که به این شناخت می‌رسد که ریشۀ تمام گناهان به اختلال در عشق مرتبط است.
پایان داستان تمثیلی
اگر چه تمثیل کمدی الهی مملو از اساطیر کلاسیک، الهیات کاتولیک رومی و اوهام تاریخی است، اما همواره نه صراحت دارد و نه آموزه ای صحیح ارائه می دهد. حضور مسیح در شعر دانته ـ که در برخورد مستقیم شاعر با راز تجسم نمایان است ـ نمادین است نه با واسطه. سفر دانته فقط شبیه متد “جاده رومیان” است. با این حال، شاعر به فیض خداوند اعتماد دارد و در آخرین پرده می گوید:
وفور فیض خداوند باعث شد تا چشمانم را به نور ابدیت روشن کنم تا بینایی چشمانم در این راه صرف شود.
عبارت “وفور فیض” بخشی از عنوان سرگذشت نامۀ مشهور و روحانی جان بانیان است که قرن ها بعد از دانته تمثیل معروف سیر و سلوک زائر[4] را نوشت. این تمثیل یک گونۀ ادبی است که از لایه های جسمانی و روحانی ما به عنوان یک موجود انسانی تقلید می کند. سیر و سلوک زائر، هم به لحاظ شکلی و هم به لحاظ محتوایی تمثیلی کامل از پروتستان است.
اما سراسر این تمثیل، همانند مثل های عیسی برای درک زندگی حقیقی از طریق واقعیت مادی است. خواندن کمدی الهی، نوعی تجربۀ عمیق برای مسیحیان پروتستان است و سیر و سلوک در سفر نمادین دانته می‌تواند فواید بسیاری برای خوانندگان آن داشته باشد.
[1] . Rod Dreher
[2] Puritans
[3] یک متد بشارتی است که یا استفاده از قسمتهای مختلف نامه رومیان مسیح را پل نجات معرفی می کند. Romans Road
[4] Pilgrim’s Progress