کتاب مقدس تنها مرجع و عالی‌ترین مرجع مسیحیان است. کتاب مقدس پر فروش‌ترین کتاب در تاریخ بشریت است. در کتاب مقدس قدرت عظیمی نهفته است (رومیان ۱۶:۱) و خواندن آن برای مسیحیان، خصوصا شبانان، اهمیت بالایی دارد. تعالیم این کتاب همچون چراغی است برای زندگی مسیحی و معلمین آن (مزمور ۱۰۵:۱۱۹).
گفته می‌شود که تا پیش از قرن سیزدهم، هیچ ترجمه‌ای از تورات و انجیل به زبان فارسی موجود نبوده است تا اینکه دانشمندی تبریزی[1]، “دیاتسرون”[2] سریانی، اثر تاتیان را به فارسی برگرداند. البته متنی که به نام دیاتسرون فارسی شناخته می‌شود هرچند در ساختار با دیاتسرون تاتیان یکی است اما ترجمهٔ دقیق آن نیست و باید دیاتسرون فارسی را اثری جداگانه به شمار آورد.[3] تورات نیز نخستین بار در سال ۱۵۴۶ توسط “یعقوب بن یوسف طاووس” که کلیمی و ایرانی بود ترجمه گردید.[4] از این زمان به بعد ترجمه‌هایی ناقص از کتاب مقدس انجام می‌شد و عمدتا عامل این ترجمه‌ها میسیونرهای مسیحی بودند. از متون مفید دربارهٔ تاریخچهٔ ترجمه‌های کتاب مقدس به زبان فارسی می‌توانم به پژوهشگر متون چاپ سنگی، مجید غلامی جلیسه اشاره کنم و نوشتهٔ او تحت عنوان «ترجمه‌های چاپی کتاب مقدس به زبان فارسی تا قرن بیستم میلادی». همچنین به کتاب «سرگذشت مسیحیت در ایران‌زمین» اثر آرمان رشدی.
در سال ۱۸۱۲ میلادی، هنری مارتین به کمک میرزا سید علی خان شیرازی، عهد جدید را از یونانی و مزامیر را از عبری به فارسی برگرداند؛ این اولین ترجمه از عهد جدید است که سالها بعد به چاپ رسید.
در سال ۱۸۴۵، نیز “ویلیام گلن” و “میرزا محمد جعفر شیرازی” ترجمۀ کامل عهد عتیق را از عبری به پایان رساندند و منتشر ساختند. یک سال بعد در ۱۸۴۶ کتاب مقدس کامل که شامل ترجمۀ عهد عتیق توسط گلن و ترجمه عهد جدید مارتین بود، انتشار یافت.
سالها بعد نیاز به تجدید نظر در این ترجمه‌ها احساس شد؛ بنابراین رابرت بروس به کمک کاراپت اوهانس و چند تن دیگر با صرف بیست سال وقت، این ترجمه را مورد تجدید نظر و اصلاح قرار دادند. حاصل تلاش آنان به صورت کتاب مقدس در سال ۱۸۹۵ منتشر شد. این ترجمه معروف به ترجمۀ قدیم است. در سال ۱۹۹۷ نیز انتشارات ایلام با ویرایش جدید این ترجمه را چاپ کرد. در سال ۲۰۰۶ هم کار گروهی عظیمی بر آن شد تا ترجمه جدیدی از عهد جدید ارائه کند که در این ترجمه بیشتر بر معنا تکیه گردید.
در سال ۱۹۷۶ ترجمۀ دیگری از عهد جدید به نام مژده برای عصر جدید (مژده) توسط انجمن کتاب مقدس ایران منتشر شد. این ترجمه به انجیل شریف هم معروف است.
سپس در سال ۱۹۷۹ ترجمۀ تفسیری عهد جدید تحت نظارت کشیش سارو خاچیکیان منتشر شد که برگرفته از یک ترجمۀ خاص انگلیسی کتاب مقدس می‌باشد که در ادامه بیشتر با این ترجمه آشنا می‌شوید. تقریبا ۲۰ سال بعد، عهد عتیق تفسیری هم به این مجموعه اضافه شد و در سال ۱۹۹۵ کل ترجمۀ تفسیری کتاب مقدس به چاپ رسید.
از آنجایی که ترجمه‌های مختلفی از کلام خدا به چاپ رسیده، بین مسیحیان همواره بحث بوده که کدام ترجمه بهتر است و اینکه کدام یک به متن اصلی نزدیکتر می‌باشد. در این بین ترجمهٔ کلیسای کاتولیک و حتی ترجمهٔ پیروز سیار و خاتون آبادی نیز وجود دارند که بین مسیحیان پروتستان طرفدار ندارند.
هر ترجمه‌ای از کتاب مقدس را که می خوانیم، باید در نظر داشته باشیم که روح القدس شخصی است که می‌تواند ما را برای درک آن هدایت و کمک کند. اما همچنین باید در نظر داشت که نقش کلمات نیز بسیار مهم است. اگر کلمات به‌درستی از متن اصلی ترجمه نشوند، می‌توانند روی معنی و مفهوم اصلی کلام خدا تاثیر بگذارند. یکی از مهم‌ترین شاخص‌ها در انتخاب ترجمه، بررسی کلمات استفاده شده در ترجمه و مطابقت دادن آنها با اصل آن است.
در بعضی ترجمه‌ها معنا قربانی شیوایی می‌شود و كلمات و جمله‌بندی طبق متن یونانی یا عبرنی نیست. این را باید اعتراف کرد که در ترجمهٔ هر متنی، معنی و مفهوم به‌طور صد در صد نمی‌تواند انتقال یابد و برای درک کامل متن باید زبان اصلی و ادبیات آن را یاد گرفت. به همین دلیل اکثر دانشگاه‌های الهیات مسیحی دو زبان عبرانی و یونانی را به دانشجویان الهیات درس می‌دهند تا خود نیز متن اصلی را خوانده، ترجمه کنند. اما این قابلیت برای اکثریت مسیحیان و به‌خصوص عدۀ زیادی از شبانان ایرانی وجود ندارد.
باید در نظر داشت که تمام ترجمه‌های فارسی که امروز در دست داریم بنا بر اظهار مترجمین آنها از متن اصلی می‌باشند ولی شاهد تفاوت‌های عمده بین آنها هستیم. خواندن ترجمه‌های مختلف در حقیقت به ما کمک می‌کنند تا کلام را از جنبه‌های مختلف با کلمات مختلف بخوانیم و مفهوم عمیق‌تری از آن را دریافت کنیم. شایان ذکر است که این ترجمه‌ها، ترجمه‌های رسمی و مورد تایید اکثریت مسیحیان ایرانی هستند نه ترجمه‌های غیر رسمی.
اولویت شبانی که موعظه می‌کند، داشتن درک صحیح از کلامی است که موعظه می‌کند. کار واعظ بازگو کردن کلام خداست نه تفسیر آن به فرایض انسانی. شبان و واعظ باید اجازه دهد تا کلام، خودش، خود را تفسیر کند. برای این کار ،ترجمۀ صحیح از کلام نقش مهمی را ایفا می‌کند تا آنچه در ابتدا توسط رسولان گفته و ثبت شده، خوانده و بیان شود.
در این روند، برای موعظۀ کلام توجه به کلمات کلیدی در متن و مفاهیم آنها چه برای خوانندگان اولیه و چه برای ما در عصر حاضر ضرورت بسیاری دارد. همچنین افعال استفاده شده، زمان صرفی و ترکیبات آنها علاوه بر استعاره‌های متداول زمان نوشتاری می‌توانند کمک شایانی در درک صحیح متن داشته باشند؛ تا در نهایت تفسیر دقیق‌تری از متن ارائه شود.
ترجمۀ قدیم، ترجمۀ هزارۀ نو، ترجمۀ مژده و ترجمۀ تفسیری، چهار ترجمه‌ای از کلام هستند که بین مسیحیان ایرانی رواج دارند. در ادامه، نگاهی اجمالی به این ترجمه‌ها خواهیم داشت تا با آنها بیشتر آشنا شده، نقاط ضعف و قوت آنها را بررسی کنیم. شایان ذکر است که در این مقالۀ کوتاه نمی‌توان به همۀ موارد اشاره کرد و صرفا این نوشتار، تلاشی است در مقایسۀ انواع گوناگون استفاده از کلمات در ترجمه‌ها، و پرداختن و برگرداندن آنها به فارسی از متن یونانی و عبری.
ترجمۀ قدیم
این ترجمه اساسا ترجمه‌ای ساده و شیوا نیست و از کلمات قدیمی فارسی و عربی استفاده کرده است. سبک این ترجمه تحت اللفظی است و سعی داشته است نسبت به متن یونانی، دقیق و لغت به لغت باشد که به نظر برخی الهیدانان یکی از بهترین شیوه‌های ترجمه است. ولی همۀ ما می‌دانیم که لغت به لغت در ترجمه امکان‌پذیر نیست. برای مثال در عهد جدید به زبان یونانی بین صد و سی و هشت هزار تا صد و چهل هزار لغت وجود دارد، اما هر ترجمه‌ای که امروز در دست داریم (چه فارسی و چه انگلیسی) بیش از صد و هفتاد هزار لغت دارند که نشان می‌دهد در ترجمه تعداد کلمات حتما تغییر می‌کند و عینا نمی‌توان لغت به لغت ترجمه کرد.
ترجمۀ قدیم ترجمه‌ای تحت اللفظی است و از زبان غیر رسمی و نامتداول استفاده کرده است و نسخۀ اولیۀ این ترجمه کمی متفاوت بوده است. هنری مارتین این ترجمه را در هند و دور از ایران انجام داده بود و عدم رضایت او از تلاش‌های چندین ساله‌اش در این ترجمه طی سفرش در ۱۸۱۱ به ایران مشهود است. چون در هند یا باید تن به واژه‌ها و اصطلاحاتی می‌داد که از زبان فارسی فاصله گرفته بودند، یا باید اسیر واژه‌های عربی می‌شد که ناتائیل ثابت به او دیکته می‌کرد.
بعضی کلماتی که در این ترجمه به کار رفته است، برای اکثر خواننده‌ها غریب و نامفهوم می‌باشد، تا جایی که برای این کلمات در انتهای ویراستۀ این ترجمه که به همت موسسه ایلام نشر یافته است، یک لغت‌نامه نیز در نظر گرفته شده، تا خواننده به آن مراجعه کند و معنی این کلمات را پیدا کند.
استفاده از کلمات عربی در این ترجمه، بسیار است؛ کاربست این کلمات به گونه‌ای است که حتی با استفاده از کلمۀ “الله” برای خدا، در چند جای این ترجمه، حتی عصبانیت بعضی از مسیحیان متعصب را نیز برانگیخته است. اما این امر را نباید نادیده گرفت که این ترجمه به هزاران ایرانی کمک کرده تا به مسیح ایمان آورند و در زمانی اکثر مسیحیان ایرانی از این ترجمه کتاب مقدس استفاده می‌کردند.
برای مثال:
در انجیل متی، فصل ۸ آیه ۲۹ واژۀ “الله” برای خدا استفاده شده است:
متی ۲۹:۸ – در ساعت فریاد کرده، گفتند، یا عیسی ابن الله، ما را با تو چه کار است؟ مگر در اینجا آمده‌ای تا ما را قبل از وقت عذاب کنی؟
همچنین در انجیل لوقا فصل ۳ آیه ۳۸ این‌طور آمده: ابن انوش، بن شیث، بن آدم، بن الله.
برای آیات زیر در عهد عتیق نیز از این کلمه در این ترجمه استفاده شده است:
پیدایش ۲۲:۲۸ – و این سنگی را که چون ستون برپا کردم، بیت‌الله شود، و آنچه به من بدهی، ده یک آن را به تو خواهم داد.»
پیدایش ۳:۴۶ – گفت: «من هستم الله، خدای پدرت، از فرود آمدن به مصر مترس، زیرا در آنجا اُمتی عظیم از تو به وجود خواهم آورد.
خروج ۱:۳ – و اما موسی گلۀ پدر زن خود، یترون، کاهن مدیان را شبانی می‌کرد؛ و گله را بدان طرف صحرا راند و به حوریب که جبل‌الله باشدآمد.
خروج ۲۷:۴ – و خداوند به هارون گفت: «به سوی صحرا به استقبال موسی برو.» پس روانه شد و او را در جبل‌الله ملاقات کرده، او را بوسید.
نمونه‌های دیگر:
در رومیان فصل ۹ آیه ۲۹ کلمۀ ربّ الجنود برای خدای لشکرها استفاده شده است.
رومیان ۲۹:۹ – و چنانکه اشعیا پیش اخبار نمود که اگر ربّ الجنود برای ما نسلی نمی‌گذارد، هرآینه مثل سدوم می‌شدیم و مانند غَمورَه می‌گشتیم.
در رومیان فصل ۱۴ آیه ۲ کلمه بُقُول برای سبزیجات استفاده شده که کمتر فارسی زبانی، امروزه معنی آن را می‌داند.
رومیان ۲:۱۴ – یکی ایمان دارد که همه‌چیز را باید خورد امّا آنکه ضعیف است بُقُول می‌خورَد.
بعد از سالها خواندن این ترجمه از کتاب مقدس، باید اعتراف کنم جدا از ریتم جذاب و شاعرانۀ این ترجمه که در بعضی جاها برای خواننده می‌تواند گیرا و حتی باعث تامل بیشتر بر روی متن شود، خواندن و درک متن این ترجمه، اغلب دشوار است. دلیل این امر همان‌طور که قبلا اشاره شد، استفاده از کلماتی است که از زبان فارسی و اصطلاحات مرسوم آن بسیار دور بوده است. دلیل دیگری که باعث سخت شدن این ترجمه شده، همانا عامل تحت اللفظی بودن است که سبب شده است تا این ترجمه از ساختار نحوی پیچیده‌ای در قیاس با مثلا ترجمه‌ای مانند هزارۀ نو برخوردار شود؛ این معنا موقعی قابل درک است که مثلا یکی، دو آیه از این ترجمه را با نمونه‌ای مشابه در ترجمۀ هزارۀ نو، مقایسه کنیم.
به عنوان مثال:
در افسسیان ۱۱:۱ می‌خوانیم: که ما نیز در وی میراث او شده‌ایم، چنانکه پیش معین گشتیم… ؛
در نحو فارسی برای کاربست کلمۀ “پیش” به حرف اضافه‌ای مثل “از” نیازمندیم. بر این اساس در فارسی امروزین این آیه این‌گونه نوشته می‌شود: “چنانکه از پیش معین گشتیم.”
حذف حرف اضافۀ “از” باعث گنگی معنا در مواجهۀ خواننده با واژۀ ” پیش” می‌شود. این مشکل، البته در ترجمۀ هزارۀ نو برطرف شده است؛ “از پیش تعیین شده است”.
قبل از اینکه سخنان خود را در خصوص این ترجمه به پایان ببرم، خالی از لطف نیست که گفته شود، که این ترجمه بر شعر معاصر فارسی تاثیرگذار بوده است، چنانکه شعر احمد شاملو به نظر منتقدین از زبان عهد عتیق تاثیر پذیرفته است.[5]
ترجمۀ هزاره نو
این ترجمه از دقت و وضوح نوشتاری خوبی برخوردار است که نزدیک به ترجمۀ اصلی می‌باشد. این ترجمه یک ترجمه مدرن بشمار می‌رود که بر خلاف ترجمه قدیم از زبان فارسی سلیس امروزی استفاده می‌کند. یکی از خصوصیات خوب این ترجمه این است که از زبان ساده‌ای استفاده می‌کند که کمک به درک بهتر کلام می‌کند. این ترجمه در عین حال که معنی و مفهوم را حفظ کرده، همچنین شیرین و شیوا است. اما نکاتی هم در این ترجمه وجود دارد که نمی‌توان نادیده گرفت.
مثلا در این ترجمه بعضی کلمات کاملا عوض شده، که ترجیحا شاید بهتر بود به همان شکل که سالها در کلیسا بوده باقی می‌ماند. برای مثال در افسسیان فصل ۴ آیه ۱۷ به جای کلمۀ “امتها” از “اقوام دور از خدا” استفاده شده است. به نظر می‌رسد این معادل چهار کلمه‌ای که در این ترجمه به کار رفته، بیشتر برازندۀ یک ترجمۀ تفسیری است تا ترجمه‌ای که بخواهد “پاسخگوی ضرورت‌های مطالعۀ دقیق فردی” خوانندگان باشد.[6]
به نظر این ترجمه تا جایی که توانسته تغییرات به وجود آورده است. همچنین در بعضی قسمت‌ها بخاطر این ویژگی‌ها، به نظر کلمات را قربانی این منظور کرده تا از کلمات ساده‌تر استفاده کند. ولی باید در نظر داشت که در اکثر موارد، ترجمۀ هزارۀ نو از کلمات دقیق‌تر و بهتری نسبت به ترجمه‌های دیگر برخوردار است که به ادبیات فارسی امروزین نزدیکتر است و معنا را بهتر می‌رساند.
با توجه به اینکه هیچ ترجمه‌ای کامل نیست اما به نظر من در حال حاضر این ترجمه، برای خواننده، ترجمه‌ای قابل اطمینان و روان است. این ترجمه، از بین ترجمه‌های انگلیسی از کتاب مقدس، بسیار به ترجمۀ موسوم به NIV نزدیک می‌باشد؛ این نزدیکی بدان پایه است که حتی می‌تواند موجب این گمان شود، که کنار مراجعات مکرر گروه مترجمین به متون اصلی عبری و یونانی، مبنای اصلی ترجمه، همین NIV بوده باشد.
در این ترجمه، ذکر خلاصه‌ای از هر کتاب در اول آن، به انضمام پانوشت‌ها و توضیحات برای واژه‌های کلیدی و یا مکان‌های مهم، از نکات مفید در این ترجمه بشمار می‌رود.
به گفته موسسۀ ایلام (ناشر این ترجمه):
“ترجمۀ هزارۀ نو از مراحل عدیده‌ای گذشته است. پس از تهیۀ نسخۀ نخست به وسیلۀ مترجمان، این نسخه به وسیلۀ دست كم سه ویراستار از نظر فارسی ویرایش شده و سپس به وسیلۀ استادان فن تفسیر و تأویل كتاب مقدس، از نظر دقت در انتقال معنای اولیه بررسی و اصلاح گردیده است.
سپس قسمت‌های زیادی از متن به وسیلۀ افراد مختلف از جنسیت، سطح سواد و سنین مختلف خوانده شده و ابهامات و كلمات دشوار و جمله بندی‌های سنگین آن اصلاح و جایگزین شده است.
همچنین نمونه‌هایی از متون مختلف جهت اظهار نظر برای رهبران طراز اول از كلیساهای مختلف فرستاده شده و نظرات آنان به دقت بررسی و به كار گرفته شده است. سپس بار دیگر، متن فراهم آمده، توسط ویراستاران طراز اول از نظر سبك ادبی ویرایش گردیده و در آخر به وسیلۀ استادان زبان یونانی كلمه به كلمه و جمله به جمله با اصل یونانی مقابله شده است.
برای هر کتاب، مقدمه‌ای فراهم آمده که در آن به اختصار به معرفی کتاب و خصوصیات آن پرداخته شده است. جای متون معادل و مشابه در اناجیل و برخی نامه‌ها، در ذیل عناوین بخش‌ها در پرانتز ذکر گردیده است. پانوشت‌ها بر دو نوع است: یکی به توضیحات مختلف، ارائۀ معادل‌های دیگر برای کلمات و یا ترجمه‌های قابل قبول دیگر اختصاص دارد. دیگری جای آیات نقل شده از عهدعتیق را به دست می‌دهد. در خصوص مقیاس‌های زمان و مکان، به منظور حفظ خصلت کهن سالگی متن، مقیاس‌ها به همان شکل اولیه به فارسی برگردانده شده و معادل امروزی آنها در پانوشت ارائه گردیده است.”
در خاتمه لازم به ذکر است که متاسفانه شیوۀ نگارشی کار رفته در این ترجمه، متحد نمی‌باشد؛ برای نمونه در “پیشگفتار” و نیز بخش “معرفی کتاب پیدایش” در خصوص رعایت علامت تشدید، ظاهرا از قاعده‌ای پیروی نشده است؛ به‌عنوان نمونه: در “معرفی کتاب پیدایش”، برای کلمۀ “اوّلیه” تشدید آورده شده است اما برای کلمۀ “مدون” علامت تشدید قرار داده نشده است. البته به خودی خود، این عیب به شمار نمی‌رود اما بروز چنین مواردی همواره این گمان را برای خواننده به وجود می‌آورد که آیا این احتمال هست که این عدم دقت در اصل ترجمه نیز راه یافته باشد؟ چیزی که البته امیدواریم روی نداده باشد.
حتی در یک مورد نیز در “پیشگفتار” کل کتاب، یک مورد اشتباه املایی مشاهده می‌شود (در پیشگفتار، کلمۀ “مُجَلِد” آمده است که درست آن، “مُجَلَّد” می‌باشد) که اگر چه به خودی خود، قابل اغماض است اما باز مسالۀ عدم اطمینان به راه یافتن این‌گونه خطاها به اصل ترجمه را به ذهن متبادر می‌سازد.
ترجمۀ مژده
این ترجمه، شامل عهد عتیق و جدید می‌باشد؛ در واقع، عهد جدید آن در سال ۱۹۷۶ میلادی تحت عنوان انجیل شریف به چاپ رسید اما بعد از گذشت ۳۰ سال، عهد جدید به همراه عهد عتیق با نام جدید “مژده برای عصر جدید” منتشر شد.[7]
بنابر آنچه که در مقدمۀ این کتاب آمده، این ترجمه از زبان‌های اصلی عبرانی، آرامی و یونانی انجام شده است اما بعد از مطالعه این ترجمه و قیاس با ترجمه انگلیسی GNT[8] شباهت‌هایی بین این دو ترجمه مشاهده کردم که به نظر ترجمه مژده برگردان همین ترجمه انگلیسی به فارسی است.
تفاوت ترجمه مژده با ترجمه انجیل شریف نیز بسیار نامحسوس می‌باشد و فقط کلمات کلیدی در بعضی آیات تغییر کرده‌اند.
برای مثال آیاتی از انجیل متی فصل ۵ را بین این دو ترجمه می‌بینیم: در اینجا مژده (م) و شریف (ش) می‌باشد.
۶ خوشا به حال کسانی که گرسنه و تشنه نیکی مطلق هستند، زیرا ایشان سیر خواهند شد. (ش)
۶ خوشا به حال کسانی که گرسنه و تشنه نیکی خدایی هستند، زیرا ایشان سیر خواهند شد. (م)
۷ خوشا به حال رحم کنندگان، زیرا ایشان رحمت خواهند دید. (ش)
۷ خوشا به حال رحم کنندگان، زیرا ایشان رحمت را خواهند دید. (م)
۸ خوشا به حال پاکدلان، زیرا ایشان خدا را خواهند دید. (ش)
۸ خوشا به حال پاکدلان، زیرا ایشان خدا را خواهند دید. (م)
۹ خوشا به حال صلح دهندگان، زیرا ایشان فرزندان خدا خوانده خواهند شد. (ش)
۹ خوشا به حال صلح کنندگان، زیرا ایشان فرزندان خدا خوانده خواهند شد. (م)
۱۰ خوشا به حال کسانی‌که در راه نیکی جفا می‌بینند، زیرا پادشاهی آسمانی از آن ایشان است. (ش)
۱۰ خوشا به حال کسانی‌که در راه نیکی آزار می‌بینند، زیرا پادشاهی آسمان از آن ایشان است. (م)
۱۱ خوشحال باشید اگر به‌خاطر من به شما اهانت می‌کنند و جفا می‌رسانند و به ناحق هرگونه افترایی به شما می‌زنند. (ش)
۱۱ خوشحال باشید اگر به‌خاطر من به شما اهانت می‌کنند و آزار می‌رسانند و به ناحق هرگونه افترایی به شما می‌زنند. (م)
۱۲ خوشحال باشید و بسیار شادی کنید، زیرا پاداش شما در آسمان عظیم است چون همین‌طور به پیامبران قبل از شما نیز جفا می‌رسانیدند. (ش)
۱۲ خوشحال باشید و بسیار شادی کنید، زیرا پاداش شما در آسمان عظیم است، چون همین‌طور به انبیای قبل از شما نیز آزار می‌رسانیدند. (م)
همان‌طور که می‌بینید بعضی آیات بدون تغییر و عینا مثل ترجمه شریف است و در بعضی آیات فقط کلمات کلیدی در ترجمۀ مژده تغییر کرده است و صرفا از مترادف آنها استفاده شده، ولی روی هم رفته، کلیت ترجمه بسیار نزدیک به ترجمۀ شریف می‌باشد و خصوصیات این ترجمه نیز مثل انجیل شریف می‌باشد.
یک مشکلی که در این ترجمه قابل ذکر است، عدم یکسان‌سازی معادل‌هایی است که برای کلمات کلیدی استفاده شده. لازم به ذکر است که لزوما استفاده از کلمات مترادف در ترجمه، به جای یکسان‌سازی، نقطه ضعف بشمار نمی‌رود، ولی ممکن است، در قسمت‌هایی خواننده را دچار دوگانگی در فهم متن مقدس، و یا سردرگمی کند که در این ترجمه بسیار کم به چشم می‌خورد.
برای مثال در مقایسۀ آیات ۱ و ۵ از رسالۀ رومیان فصل ۷ می‌بینیم که ترجمۀ مژده، کلمۀ یونانی νόμον (nomon) را در ۱:۷ “قوانین” ترجمه کرده است. همین کلمه نیز در شکل گرامری νόμου (nomou) در ۵:۷ ” شریعت” ترجمه شده است؛ در حالیکه خلاف ظاهر گرامری متفاوت، هر دوی این کلمه‌ها به معنای ” قانون” یا ” شریعت” هستند. این کلمه در ۱:۷ در حالت مفعولی است در حالیکه در ۵:۷ در حالت مضاف الیه می‌باشد. اما هر دو شایسته است که به یک کلمۀ مشابه ترجمه شوند؛ چنانکه در ترجمه‌های معتبر انگلیسی نظیر NASB, ESV, KJB همین‌طور است؛ و عدم یکسان‌سازی آنها می‌تواند باعث گیج شدن خواننده شود. مضافا اینکه در ۱:۷ این کلمه در اصل یونانی خود، مفرد است اما در ترجمۀ شریف، جمع آمده است.
رومیان ۱:۷ – ای برادران من، شما از قوانین اطلاع دارید و می‌دانید که انسان فقط تا زمانی که زنده است، ملزم به اطاعت قانون است. (ش)
رومیان ۵:۷ – زیرا هنگامی که ما گرفتار طبیعت نفسانی بودیم، شهوات گناه که به وسیلۀ شریعت برانگیخته شده بود در وجود ما کار می‌کرد و موجب مرگ ما می‌شد. (ش)
از این نوع انتخاب‌ها در این ترجمه دیده می‌شود که نشان می‌دهد در استفاده از کلمات احتمالا سلیقه‌ای عمل شده است، یا بعضا بنا به دلایلی که برای خواننده معلوم نیست، کلمات مترادف در یک متن برای یک کلمۀ واحد استفاده شده است.
اما نمی‌توان انکار کرد که این ترجمه، ترجمۀ خوب و روانی است و در بین ترجمه‌هایی که امروز در دست داریم، خیلی‌ها این ترجمه را حتی بهتر از ترجمۀ هزارۀ نو می‌دانند و خیلی جاها بهتر از ترجمهٔ هزاره نو حتی عمل کرده که در کنار بقیه ترجمه‌ها می‌تواند مکمل خوبی باشد.
ترجمۀ تفسیری
این ترجمۀ کتاب مقدس برای برخی مسیحیان ساده‌تر است، ولی این ترجمه در خیلی جاها متن اصلی را به خوبی تفسیر نکرده، اغلب در کنار ترجمه‌های دیگر می‌تواند خواننده را متحیر کند. به نظر من این ترجمه حتما باید در کنار ترجمۀ دیگری مثل مژده یا هزارۀ نو خوانده شود تا مفهوم اصلی به درستی درک شود.
این ترجمه می‌تواند یک کتاب تفسیری مختصر باشد تا ترجمه‌ای از کتاب مقدس! این ترجمه کلمات کلیدی و مهم در خیلی قسمت‌ها را حذف کرده، و به جای آن به توضیح آنها پرداخته است؛ که از آنجا که لزوما تفسیر فرد یا افراد، صد در صد با کلام گفته شده در متون اصلی یکی نیست، پس در بعضی جاها می‌تواند – در تفسیر- دچار خطا شود.
ایماندارانی که این ترجمه را به تنهایی می‌خوانند، اغلب از این ترجمه راضی هستند؛ ولی مشکل زمانی ایجاد می‌شود که در مطالعۀ جمعی و در مقایسه با بقیۀ ترجمه‌ها، شخص ایماندار دچار ابهام و به اصطلاح دوگانگی در گفته‌های کلام می‌شود.
مضافا اینکه اگر ترجمه‌ای با کاربرد معادل‌های نادقیق برای متن اصلی، باعث خطای در برداشت گردد، دفاع از چنین ترجمه‌ای با طرح این پاسخ که آن ترجمه، قصد ارائۀ دقیق معادل‌ها را ندارد بلکه قصد اصلی آن ساده کردن مفاهیم است، قابل قبول نمی‌باشد.
هنگامی که ما متن مقدس را می‌خوانیم، این متن از کلماتی تشکیل شده است که لازمۀ کلام خدا بودن آنها این است که ما از نزد خود چیزی بر آنها نیفزاییم؛ در غیر این صورت ما با شَمایی از کلام خدا روبرو خواهیم بود و نه کلام خدا.
برای مثال، در آیات زیر می‌بینیم که هم کلمات کلیدی حذف شده‌اند و هم متن طولانی‌تر شده است:
کولسیان فصل ۳ آیۀ ۳:
ترجمۀ قدیم: زیرا که مردید و زندگی شما با مسیح در خدا مخفی است.
ترجمۀ مژده: زیرا شما مرده‌اید و زندگی شما اکنون با مسیح در خدا پنهان است.
ترجمۀ هزارۀ نو: زیرا مردید و زندگی شما اکنون با مسیح در خدا پنهان است.
ترجمۀ تفسیری: به این دنیای فانی همان‌قدر دل ببندید که یک شخص مُرده دل می‌بندد! زیرا زندگی شما در آسمان است، همراه مسیح در حضور خدا!
در اینجا، کلماتی مثل دنیای فانی، دل بستن، آسمان و در حضور خدا، به نظر برای درک بهتر به متن اصلی اضافه شده‌اند و کلمۀ کلیدی “مخفی” یا “پنهان” حذف شده است در حالیکه بار الهیاتی دارد.
در مثالی دیگر در رسالۀ غلاطیان فصل ۴ آیۀ ۲۵ می‌بینیم که به جای پانوشت، ترجمۀ تفسیری در خود آیه به شرح وقایع می‌پردازد:
غلاطیان فصل ۴ آیۀ ۲۵:
ترجمۀ قدیم: زیرا که هاجر، کوه سینا است، در عرب، و مطابق است با اورشلیمی که موجود است، زیرا که با فرزندانش در بندگی می‌باشد.
ترجمۀ مژده: هاجر نمایندۀ کوه سینا در عربستان و برابر با اورشلیم کنونی است که خود و فرزندانش در بندگی گرفتارند.
ترجمۀ هزارۀ نو: هاجر سیناست، که کوهی است در عربستان، و بر شهر اورشلیم کنونی انطباق دارد، زیرا با فرزندانش در بندگی به سر می‌برد.
ترجمۀ تفسیری: یکی از این دو روش، اعطاء احکام و شریعت است به موسی در کوه سینا. باید توجه داشت که اعراب، کوه سینا را «کوه هاجر» می‌نامند. در تشبیهی که آوردم، کنیز ابراهیم یعنی هاجر را مظهر شهر اورشلیم قرار دادم؛ این شهر همچون مادر یهودیان، و کانون روشی است که طبق آن فقط از طریق اجرای احکام شریعت می‌توان نجات یافت؛ و یهودیان که می‌کوشند از این روش پیروی کنند، همچون فرزندان این کنیز می‌باشند.
تفسیر کلام کار نیکویی است، و به خیلی عزیزان علاقه‌مند برای درک بهتر کمک می‌کند، ولی کلام خدا به شکلی که به رسولان داده شده، تا جایی که ممکن است باید از توضیحات انسانی عاری باشد تا خود فرد، با کلام گفته شده روبرو شود.
این ترجمه، شاید به ما در تفسیر کلام کمک کند، ولی به عنوان ترجمۀ دقیق کتاب مقدس نمی‌توان به آن رجوع کرد. چیزی که در این ترجمه در معرض خطر است، محو شدن یا کمرنگ شدن کلمات ضروری الهیاتی است که در موعظه یا تدریس کلام خود را نشان خواهد داد. همان‌طور که قبلا هم ذکر شد، این ترجمه باید در کنار ترجمه‌های دیگر استفاده شود.
برای درک بهتر تفاوت در ترجمه‌ها، چند آیه را بین این ترجمه‌ها، در کنار هم قرار خواهم داد تا خود شما متوجه تفاوت‌ها شوید:
افسسیان فصل ۵ آیۀ ۲:
ترجمۀ قدیم: و در محبت رفتار نمایید، چنانکه مسیح هم ما را محبت نمود، و خویشتن را برای ما به خدا هدیه و قربانی برای عطر خوشبوی گذرانید.
ترجمۀ مژده: از روی محبت زندگی کنید و از محبتی که عیسای مسیح با قربانی خویش در راه ما نشان داد، پیروی کنید. او جان خود را مانند هدیه‌ای خوشبو به خدا تقدیم نمود.
ترجمۀ هزارۀ نو: و با محبت رفتار کنید، چنان که مسیح هم ما را محبت کرد و جان خود را همچون قربانی و هدیه‌ای عطرآگین در راه ما به خدا تقدیم نمود.
ترجمۀ تفسیری: نسبت به دیگران، پر از محبت باشید. در این زمینه مسیح الگوی شما باشد، که آنقدر ما را دوست داشت که خود را مانند برۀ قربانی، به خدا تقدیم کرد تا گناهانمان را پاک سازد. خدا نیز از این قربانی خشنود شد، زیرا محبت مسیح نسبت به ما، در نظر خدا همچون عطر خوشبو بود.
همچنین، افسسیان فصل ۲ آیۀ ۱:
ترجمۀ قدیم: و شما را که در خطایا و گناهان مرده بودید، زنده گردانید.
ترجمۀ مژده: در گذشته، شما غیریهودیان به علت خطاها و گناهان خود مرده بودید.
ترجمۀ هزارۀ نو: و اما شما به سبب نافرمانی‌ها و گناهان خود مرده بودید.
ترجمۀ تفسیری: روزگاری شما نیز به علت خطایا و گناهانتان، زیر لعنت خدا قرار داشتید و محکوم به مرگ ابدی بودید.
باز به‌طور مثال با مراجعه به افسسیان فصل ۲ آیۀ ۱۱:
در این آیه کلمۀ ἔθνος (اِت- ناس) به معنای اقوام یا ملتها است که کلمۀ ملتها یا اُمتها نزدیکتر به اصل یونانی می‌باشد که در کتاب مقدس اشاره به همان غیریهودیان است. ولی در ترجمۀ مژده کافران و در ترجمه تفسیری بت‌پرست ترجمه شده است. در چهار ترجمه می‌بینیم که یک کلمه به چهار روش مختلف ترجمه شده است. باید توجه داشت که هیچ‌کدام اشتباه نیستند ولی بار لغوی هر کدام از آنها متفاوت می‌باشد.
ترجمۀ قدیم: لهذا به یاد آورید که شما در زمان سلف ای امتهای در جسم که آنانی که به اهل ختنه نامیده می‌شوند، اما ختنۀ ایشان در جسم و ساخته شده به دست است، شما را نامختون می‌خوانند.
ترجمۀ مژده: بنابراین به خاطر داشته باشید که شما در گذشته جسما جزء کافران بودید و به وسیلۀ اهل ختنه یعنی یک عمل جسمانی که به دست انسان صورت می‌گیرد، نامختون نامیده می‌شدید.
ترجمۀ هزارۀ نو: پس شما که غیریهود به دنیا آمده‌اید، و آنان که خود را ختنه شده می‌خوانند، شما را ختنه ناشده می‌نامند – در حالیکه ختنۀ آنان عملی جسمانی است که به دست انسان انجام شده است – شما باید به یاد داشته باشید.
ترجمۀ تفسیری: پس هیچگاه از یاد نبرید که روزگاری شما بت‌پرست بودید و یهودیان شما را خدانشناس و نجس می‌خواندند، در حالیکه دل خودشان نیز ناپاک بود، و با وجود اینکه تشریفات ظاهری و مراسم مذهبی و ختنه را به‌جا می‌آوردند.
بلافاصله در آیۀ بعدی، یعنی افسسیان فصل ۲ آیۀ ۱۲، کلمۀ χωρίς (کوریس) که «قطع شده یا جدا شده» معنی می‌دهد. در ترجمۀ مژده دور ترجمه شده است که فقط در این ترجمه چنین معادلی آمده و در بقیه ترجمه‌ها کلمهٔ «جدا» ترجمه شده است.
ترجمۀ قدیم: که شما در آن زمان از مسیح جدا و از وطنیت خاندان اسرائیل، اجنبی و از عهدهای وعده بیگانه و بی‌امید و بی‌خدا در دنیا بودید.
ترجمۀ مژده: در آن زمان از مسیح دور بودید و از مزایای قوم اسرائیل محروم و از پیمان‌هایی که بر وعده‌های خدا متکی بود، بی‌بهره بودید. شما در این جهان بدون امید و بدون خدا به سر می‌بردید.
ترجمۀ هزارۀ نو: که زمانی از مسیح جدا، از اهلیت اسرائیل محروم و با عهدهای شامل وعده، بیگانه بودید، و بی‌امید و بی‌خدا در این جهان به سر می‌بردید.
ترجمۀ تفسیری: در آن زمان، شما کاملا جدا از مسیح زندگی می‌کردید و جزو قوم خدا نبودید و هیچ‌یک از وعده‌های امیدبخش خدا شامل حال شما نمی‌شد. شما گمراه و بی‌خدا و بی‌امید بودید.
در انجیل یوحنا فصل ۱۴ آیۀ ۱۶ کلمۀ παράκλητος (پاراکلیتوس) در تمام ترجمه‌ها به نوعی درست ترجمه شده است و هر کدام یک معنی پاراکلیتوس را انتخاب کرده‌اند؛ ولی در ریشۀ اصلی، پاراکلیتوس به یار و یاور و مددکار نزدیکتر است. البته که معنی تسلی‌دهنده و پشتیبان نیز می‌دهد اما اینجا کمی نقش پاراکلیتوس (روح القدس) را محدود، به تسلی دادن و پشتیبانی در غم و سختی می‌کند که این تمام معنی پشت این کلمه نیست. در این بین، «مدافع» معادل نزدیک‌تری است چون در اصل یونانی یکی از معانی اصلی کلمۀ παράκλητος (پاراکلیتوس) وکیل مدافع می‌باشد.
ترجمۀ قدیم: و من از پدر سؤال می‌کنم و تسلی‌دهنده‌ای دیگر به شما عطا خواهد کرد تا همیشه با شما بماند.
ترجمۀ مژده: و من از پدر درخواست خواهم کرد و او پشتیبان دیگری به شما خواهد داد که همیشه با شما بماند.
ترجمۀ هزارۀ نو: و من از پدر خواهم خواست و او مدافعی دیگر به شما خواهد داد که همیشه با شما باشد.
ترجمۀ تفسیری: و من از پدرم درخواست خواهم کرد تا پشتیبان و تسلی‌بخش دیگری به شما عطا نماید که همیشه با شما بماند.
همین‌طور با مراجعه به خروج فصل ۱ آیه ۱۳ ملاحظه می‌کنیم که در متن عبری، این آیه تنها از شش کلمه تشکیل شده است که ترجمۀ قدیم و هزارۀ نو نزدیکتر به متن اصلی هستند. اما ترجمۀ مژده در این آیه مثل ترجمۀ تفسیری عمل کرده است و از بیش از بیست کلمه برای توضیح این آیه استفاده کرده است.
ترجمۀ قدیم: و مصریان از بنی‌اسرائیل به ظلم خدمت گرفتند.
ترجمۀ هزارۀ نو: و بی‌رحمانه آنان را به بیگاری واداشتند.
ترجمۀ مژده: ولی مصری‌ها به بنی‌اسرائیل بیشتر ظلم می‌کردند و آنها را به بردگی گرفته به کارهای بسیار سخت از قبیل خانه‌سازی و هر نوع کار کشاورزی وادار می‌ساختند و هیچ رحمی به آنها نمی‌کردند، به‌طوری که زندگی آنها تلخ شده بود.
ترجمۀ تفسیری: بنابراین، آنها را بیشتر زیر فشار قرار دادند، به‌طوری که قوم اسرائیل از عذاب بردگی جانشان به لب رسید.
جمع‌بندی
لازم است در نظر داشت که نمی‌توان ترجمه‌ای را کلا رد یا کلا بهتر از دیگری خواند. هر کدام از آنها با زحمت بسیار به دست آمده‌اند و برای ما ارزش بسیاری دارند. هر یک از ترجمه‌ها در قسمتی، ترجمه‌ای نزدیک به متن اصلی ارائه می‌دهند و این برای خواننده انتخاب را سخت می‌کند و برای خیلی‌ها نیز ممکن است سلیقه و عادت در انتخاب مطرح باشد؛ ولی روی هم رفته، ترجمۀ هزارۀ نو و مژده، هر دو ترجمه‌های خوب و روانی هستند که هم نزدیک به متن اصلی می‌باشند و هم شیوایی را همراه با پانوشت‌ها و خلاصۀ هر کتاب در خود جای داده‌اند.
ترجمۀ هزارۀ نو و قدیم از دسته ترجمه‌هایی هستند که من در کنار ترجمه‌های انگلیسی و خود متن یونانی استفاده می‌کنم. شخصا در موارد خاص به چندین ترجمه دیگر هم مراجعه می‌کنم. باید در نظر داشته باشیم که هر ترجمه‌ای نقاط ضعف و قوت خاص خودش را داد. همیشه خواندن و مقایسۀ حداقل دو ترجمۀ متفاوت می‌تواند به وسعت نگرش خواننده و واعظ کمک کند. برای عزیزانی که به زبان انگلیسی مسلط هستند و یا آشنایی نسبی به آن دارند، ترجمۀ انگلیسی کلام می‌تواند کمک شایانی به فهم عمیق‌تر متن مقدس داشته باشد. ترجمه‌هایی که من بعد از اصل یونانی نگاه می‌کنم، NIV و ESV است.
برای شبانان در کنار نوع ترجمه، خواندن دقیق و بسیار آرام کلام نیز از اهمیت بسزایی برخوردار است. اما از تاثیر ترجمۀ خوب در تعالیم‌مان نباید غافل باشیم.
امید آنکه به فیض خدا در سالهای آینده ترجمه‌های بهتر، همراه با کتب تفسیری دقیق‌تر در جامعۀ ایرانی به زبان فارسی تهیه شود تا کلیسای ایرانیان در هر نقطه‌ای از جهان از آنها برای بنای کلیسا و جلال نام خداوند عیسای مسیح استفاده کند. آمین!
[1] عزالدین محمد بن مظفر تبریزی مترجم فارسی دیاتسرون مربوط به سده ۱۳ میلادی و قدیمی‌ترین ترجمه فارسی کتاب مقدس
[2] متکلم سریانی و برجسته‌ای به نام تاتیان از کلیسای شرق در قرن دوم که در یکی از شهرهای بین‌النهرین به‌دنیا آمده برای زادگاه خود، انجیلی واحد براساس محتوای چهار انجیل، با دقت فراوان تهیه کرد تا از مردم زادگاه خود را از اناجیل غیرالهامی به سوی انجیل حقیقی بیاورد. او این اثر را «دیاتسرون» نامید که به یونانی یعنی «از هر چهار».
[3] مقدمهٔ نجیل دیاتسرون، چاپ نور جهان، ص۳؛ مقدمهٔ رضایی باغ‌بیدی، ص۱۸
[4] William Brown, The history of the propagation of Christianity among the Heathen) Edinburgh, 1823 (vol. 1, 672)
[5] براهنی، رضا؛ طلا در مس: در شعر و شاعری؛ تهران، ناشر: نویسنده، ۱۳۷۱، جلد دوم، چاپ اول، ص۹۱۵
[6] ترجمۀ هزارۀ نو، چاپ ۲۰۱۴، پیشگفتار
[7] کتاب مقدس مژده برای عصر جدید، انجمن‌های متحد کتاب مقدس، مقدمه، چاپ نخست، ۲۰۰۷م
[8] Good News Bible (GNB), also called the Good News Translation (GNT) in the United States, is an English translation of the Bible by the American Bible Society.